Chính sách xe điện ở Việt Nam đã đủ thúc đẩy người dân chuyển đổi?

Việt Nam đang đứng trước ngã rẽ trong hành trình chuyển đổi năng lượng giao thông, việc thúc đẩy chuyển đổi sang xe điện nhằm giảm phát thải và thực hiện cam kết trung hòa carbon vào 2050. Với khoảng 6.5 triệu ô tô và 74 triệu xe máy lưu hành, Việt Nam hiện là quốc gia phát thải khí nhà kính từ giao thông đường bộ lớn thứ hai Đông Nam Á chỉ sau Indonesia, và lượng phát thải này đã tăng bình quân 15% mỗi năm trong thập kỷ qua^​[1].

Trong bối cảnh đó, Chính phủ đã ban hành nhiều chính sách ưu đãi về thuế, phí và hạ tầng để khuyến khích xe điện, đặc biệt là ô tô điện và xe máy điện. Tuy nhiên, liệu những nỗ lực này đã đủ sức thuyết phục người dân từ bỏ xe xăng truyền thống?

Chính sách hiện hành

Việt Nam đã triển khai nhiều chính sách ưu đãi về thuế và phí nhằm thúc đẩy sự phát triển của xe điện, góp phần chuyển đổi giao thông theo hướng xanh và bền vững. Cụ thể, thuế tiêu thụ đặc biệt (TTĐB) đối với ô tô điện chạy pin đã được giảm xuống mức 1-3% trong giai đoạn 2022-2027, so với mức 35-150% áp dụng cho xe động cơ xăng cùng loại, tạo lợi thế cạnh tranh lớn cho xe điện. Sau năm 2027, thuế TTĐB đối với ô tô điện sẽ tăng dần lên 4-7%^[2], nhưng vẫn thấp hơn đáng kể so với xe xăng.

Song song đó, Chính phủ đã miễn hoàn toàn lệ phí trước bạ cho ô tô điện từ tháng 3/2022 đến hết tháng 2/2025 và mới đây gia hạn đến hết ngày 28/02/2027 nhằm kích thích thị trường xe xanh^[3]. Chính sách miễn lệ phí này giúp người mua xe điện tiết kiệm khoảng 10-12% giá trị xe đăng ký mới, giảm bớt gánh nặng chi phí ban đầu.

Bên cạnh ưu đãi thuế phí dành cho xe điện, Chính phủ Việt Nam đang tích cực đầu tư và hoàn thiện hạ tầng trạm sạc cũng như các điều kiện kỹ thuật nhằm thúc đẩy xu hướng giao thông xanh. Quyết định 876/QĐ-TTg năm 2022 vạch ra lộ trình hướng tới giao thông phát thải ròng bằng “0” vào năm 2050. Bộ Giao thông Vận tải (GTVT) được giao nhiệm vụ xây dựng kế hoạch chi tiết, trong đó quy định tiêu chuẩn bắt buộc lắp đặt trạm sạc tại các trạm dừng nghỉ trên đường cao tốc để đảm bảo tiện ích và đáp ứng nhu cầu của người dùng. Hiện nay, Bộ GTVT đang phối hợp với các bộ ngành khác để hoàn thiện các quy định về trạm sạc: Bộ Công Thương phụ trách phát triển mạng lưới sạc và đảm bảo nguồn điện, Bộ Xây dựng tập trung ban hành quy chuẩn bố trí trạm sạc trong các khu đô thị và nhà cao tầng^[4].

Tại các đô thị lớn như Hà Nội và TPHCM, các chính quyền địa phương đã khởi động chuyển đổi phương tiện công cộng sang điện qua việc thí điểm sử dụng xe buýt điện, taxi điện và đặt mục tiêu chuyển dần toàn bộ xe buýt đô thị sang xe điện hoặc năng lượng sạch trước năm 2030.

Tác động thị trường và xu hướng phát triển

Nhờ vào những chính sách ưu đãi của Chính phủ, thị trường ô tô điện tại Việt Nam đã có những bước phát triển đáng ghi nhận. Năm 2022, tổng số xe ô tô điện bán ra chỉ khoảng 8,400 chiếc, chiếm chưa đến 3% tổng doanh số xe mới cả nước^[5]. Tuy nhiên, sang năm 2023, con số này tăng hơn 4 lần, đạt gần 35,000 xe^[6].

Theo báo cáo từ Oto.com.vn, năm 2024 đánh dấu cột mốc bùng nổ của xe điện khi tổng doanh số xe điện và xe lai hybrid (xe vừa sử dụng động cơ đốt trong và động cơ điện) đạt khoảng 97,000 chiếc, chiếm 22% thị phần xe du lịch mới; trong đó xe điện thuần chiếm khoảng 90,000 xe, tương đương gần 20% thị phần, mức tăng trưởng ấn tượng so với hai năm trước^[7]. Ngoài ra, xe máy điện tại các đô thị lớn ngày càng được ưa chuộng nhờ chi phí vận hành thấp, công nghệ không ngừng cải tiến như thời gian sạc nhanh, quãng đường đi xa hơn.

Những thách thức trong việc thúc đẩy người dân chuyển sang xe điện

Mặc dù đã đạt được một số tiến bộ trong việc chuyển đổi sang xe điện, quá trình này vẫn gặp không ít thách thức. Về giá thành và khả năng chi trả, chi phí sở hữu xe điện, đặc biệt là ô tô vẫn cao so với thu nhập bình quân. Dù đã được miễn thuế TTĐB và lệ phí trước bạ, giá bán của nhiều mẫu ô tô điện vẫn ở mức trên 500 triệu đến hàng tỷ đồng, chỉ phù hợp với một bộ phận nhỏ dân cư.

Về hạ tầng sạc, mạng lưới trạm sạc công cộng đang trong giai đoạn đầu phát triển. Hiện tại, VinFast là đơn vị chủ lực lắp đặt trạm sạc với hơn 3,000 cổng sạc trên 106 tuyến quốc lộ, cao tốc, bao phủ 63 tỉnh thành​. Việc xây mới trạm sạc công cộng cần vốn đầu tư lớn và thời gian, trong khi các doanh nghiệp vẫn còn chưa mặn mà tham gia, do lượng xe điện chưa đủ nhiều để thu hồi vốn nhanh. Nếu mạng lưới trạm sạc không phủ sóng kịp tốc độ tăng trưởng xe, người dân sẽ e ngại “hết điện giữa đường”, đặc biệt là khi di chuyển liên tỉnh đường dài. Đây là vòng luẩn quẩn cần tháo gỡ bằng cách đầu tư hạ tầng đi trước một bước so với nhu cầu. Thêm vào đó, tâm lý e ngại công nghệ mới, lo lắng về tuổi thọ pin, chi phí thay pin và thời gian sạc, cùng hạn chế về công nghệ và nguồn nhân lực nội địa trong lĩnh vực pin và động cơ hiệu suất cao cũng là những rào cản cần khắc phục.

Chính sách xe điện tại một số quốc gia

Để rút kinh nghiệm, Việt Nam có thể nhìn vào các quốc gia đã rất thành công trong việc chuyển đổi sang xe điện như Na Uy và Trung Quốc mỗi quốc gia có những chính sách và bối cảnh khác nhau nhưng đều cung cấp những góc nhìn đáng xem xét.

Na Uy hiện là hình mẫu tiêu biểu về chuyển đổi sang xe điện nhờ chiến lược ưu đãi toàn diện, nhất quán của Chính phủ. Trong năm 2024, có tới 88.9% ô tô mới bán ra tại Na Uy là xe thuần điện, tăng mạnh so với 82.4% năm 2023, cho thấy sự bùng nổ của thị trường xe điện tại quốc gia này. Dù là nước sản xuất dầu mỏ, Na Uy áp dụng mức thuế cực cao đối với xe xăng và diesel, đồng thời miễn hoàn toàn thuế nhập khẩu và thuế VAT khiến xe điện trở nên hấp dẫn hơn bao giờ hết^[8]. Bên cạnh đó, tỷ lệ xe điện trong doanh số ô tô mới tăng từ 5.5% vào năm 2013 lên gần 90% vào năm 2024, trong khi xe điện chiếm khoảng 28.6% tổng số xe lưu thông đến cuối năm 2024.

Việt hóa: Phạm Hoàng Phúc

Trung Quốc hiện là quốc gia với thị trường xe điện lớn nhất toàn cầu, chiếm khoảng 1/3 doanh số xe điện năm 2023^[9]. Chính phủ Trung Quốc ban đầu đã áp dụng trợ giá trực tiếp cho người mua, trung bình mỗi xe điện bán ra năm 2018 được trợ cấp khoảng 13,860 USD, sau đó giảm dần còn 4,600 USD vào năm 2023^[10].

Một yếu tố then chốt khác là đầu tư hạ tầng, tính đến cuối năm 2023, Trung Quốc đã xây dựng được 2.3 triệu trạm sạc điện trên toàn quốc, vượt xa khoảng 165,000 trạm của Mỹ, tạo điều kiện thuận lợi cho việc sử dụng xe điện^[11]. Nhờ những biện pháp này, doanh số xe điện năm 2023 đã tăng bùng nổ lên 7 triệu xe, chiếm khoảng 33% lượng xe bán mới^[12]. Bên cạnh đó, Trung Quốc còn áp dụng chính sách “mệnh lệnh và kiểm soát” bắt buộc các hãng xe phải đạt tỷ lệ xe điện tối thiểu, cấm xe máy xăng tại nhiều thành phố^[13] và dự kiến cấm bán xe xăng từ năm 2035^[14].

Tăng cường hiệu quả chính sách hỗ trợ xe điện

Duy trì và mở rộng ưu đãi thuế, phí một cách linh hoạt: Chính phủ nên xem xét kéo dài thời hạn ưu đãi thuế tiêu thụ đặc biệt 1-3% thêm vài năm sau 2027 nếu thị trường chưa đạt kỳ vọng, đồng thời lộ trình tăng thuế sau đó cần được thông báo sớm để doanh nghiệp chủ động. Với lệ phí trước bạ, có thể cân nhắc miễn/giảm lâu hơn.

Thúc đẩy phát triển hạ tầng sạc công cộng: Hạ tầng sạc là điều kiện tiên quyết để người dân yên tâm sử dụng xe điện. Nhà nước có thể hỗ trợ doanh nghiệp lắp trạm sạc bằng cách cho thuê đất công giá rẻ tại các bãi đỗ xe, trạm dừng, cây xăng để đặt trạm sạc nhanh. Đồng thời, xem xét trợ giá điện cho các trạm sạc công cộng trong khung giờ nhất định để giảm chi phí sử dụng. Về dài hạn, quy định bắt buộc tòa nhà mới và chung cư phải có hạ tầng sạc cần được ban hành sớm và giám sát thực thi.

Nâng cao nhận thức và tạo dựng niềm tin cho người tiêu dùng: Ngoài biện pháp kinh tế, truyền thông giáo dục cũng góp phần quan trọng để nâng cao nhận thức về tiết kiệm chi phí nhiên liệu, giảm ô nhiễm không khí. Có thể tổ chức các sự kiện lái thử xe điện, triển lãm xe điện lưu động đến các tỉnh thành để người dân trực tiếp trải nghiệm.

^[1] Supporting a green strategy for the automotive industry

^[2] Vietnam formulates policies to promote shift to EVs

^[3] Miễn lệ phí trước bạ cho ô tô điện: "Cú hích" lớn cho thị trường "xe xanh" - Nhịp sống kinh tế Việt Nam & Thế giới

^[4] https://vir.com.vn/vietnam-formulates-policies-to-promote-shift-to-evs-114046.html

^[5] Doanh số thị trường xe điện Việt Nam năm 2023 có thể tăng gấp đôi - Tuổi Trẻ Online

^[6] Vietnamese EV maker VinFast misses 2023 deliveries goal, but Q4 up | Reuters

^[7] Miễn lệ phí trước bạ cho ô tô điện: "Cú hích" lớn cho thị trường "xe xanh" - Nhịp sống kinh tế Việt Nam & Thế giới

^[8] 90% ô tô mới được bán ra trong năm 2024 của Na Uy là xe điện - Tuổi Trẻ Online

^[9] https://theicct.org/publication/ev-ldv-major-markets-monitor-2023-may24

^[10] Tiết lộ khoản hỗ trợ kỷ lục của Chính phủ Trung Quốc dành cho xe điện

^[11] Sự phát triển công nghiệp xe điện ở Trung Quốc: Vài bài học kinh nghiệm - Tạp chí Kinh tế Sài Gòn

^[12] https://theicct.org/publication/ev-ldv-major-markets-monitor-2023-may24

^[13] https://vov.vn/o-to-xe-may/hai-nam-trung-quoc-cam-xe-xang-uu-tien-hien-thuc-hoa-giac-mo-xe-dien-post965421.vov

^[14] https://vietnamnet.vn/doanh-so-ban-xe-dien-se-vuot-xe-xang-tai-trung-quoc-vao-nam-2025-2357541.html

Phạm Hoàng Phúc

FILI